Reis deze zomer door Nederland met de Volkskrant. Wekelijks een nieuwe audiotour voor liefhebbers van kunst, cultuur en architectuur. Ditmaal: wandel met reisjournalist Sander Groen over het terrein van een voormalige wapenfabriek in Zaandam.
Het Hembrugterrein is ruim een eeuw lang een blinde vlek op de kaart – letterlijk. Hier, in het hart van de Stelling van Amsterdam, worden sinds 1899 wapens, artillerie en munitie voor de krijgsmacht in Nederland en de overzeese gebiedsdelen geproduceerd. In de tientallen gebouwen van het Staatsbedrijf der Artillerie-Inrichtingen werken op het hoogtepunt 8500 mensen, die zwijgplicht hebben over wat er zich afspeelt op het mysterieuze, door hoge hekken en prikkeldraad omgeven militaire industrieterrein. Het ligt vlakbij de bewoonde wereld, maar er wordt alles aan gedaan om omwonenden onwetend te houden; de dodelijke producten worden getest op een ondergrondse schietbaan en in een beproevingsgebied, omringd door een ‘plofbos’ dat drukgolven opvangt en lawaai dempt.
De wapen- en munitiefabriek doet goede zaken tijdens de Eerste Wereldoorlog, als Nederland neutraal blijft maar zich tot de tanden bewapent, tijdens de Tweede Wereldoorlog, als de nazi’s de fabriek overnemen, tijdens de Oorlog in Nederlands-Indië en tijdens de Koude Oorlog. Daarna verdwijnt de behoefte aan wapentuig, bommen en granaten. Defensie vertrekt in 2000 en het laatst overgebleven onderdeel, Eurometaal, sluit in 2003. De Hembrug blijft militair terrein en spergebied tot 2014. Dan gaan de sloten van de hekken en worden het terrein gesaneerd en de gebouwen deels opgeknapt.
Het Hembrugterrein meet 42,5 hectare, waarvan eenderde uit bos bestaat, en er staan 115 gebouwen, waarvan 51 met een monumentenstatus. Sinds 2014 vestigen zich hier creatieve, culinaire en culturele ondernemers, variërend van kunstenaars en musea via een frietfabriek en een woonwinkel tot een evenemententerrein en een hip restaurant met terras. Maar het is niet gepolijst: sommige gebouwen zijn nog bouwvallen en de helft van het terrein is nog afgesloten. In 2018 verkoopt het Rijksvastgoedbedrijf het Hembrugterrein voor 41 miljoen euro aan een projectontwikkelaar die er duizend woningen wil realiseren, maar dat plan wordt door de Raad van State getorpedeerd. Voorlopig blijft het hier nog wel even rafelig.
Wandelroute met audiotour
Reisjournalist Sander Groen stippelde een fietsroute uit langs 15 historische hoogtepunten op het Hembrugterrein, variërend van een restaurant in een voormalig mosterdgaslab tot een kunstinstelling in een reusachtige kogelfabriek. Startpunt is de steiger van de Zaanferry, eindpunt Lab-44 met een zonnig terras. Neem je oortjes of koptelefoon mee, want de 3 kilometer lange wandelroute is te volgen met een gratis audiotour. Scan de onderstaande QR-code met je mobiele telefoon of bekijk de audiotour op izi.travel.
Transformatorhuis > Bind
De huiskamer van het Hembrugterrein is Bind. Een vervallen transformatorhuisje uit 1936 is getransformeerd tot koffiekamer, werkplek, ontmoetingsruimte en clubhuis voor de bewoners en bezoekers van het Hembrugterrein. Er zijn lezingen, concerten, films en etentjes, soms wordt er brood gebakken in de leemoven, je kunt er je nagels lakken en stekjes ruilen, aan de bar zijn IJbiertjes, gemberlimonade, muntthee en slow-koffie verkrijgbaar en de tuin is voorzien van zitjes en hangmatten. Bind ligt niet helemaal centraal en voelt toch als het epicentrum van het Hembrugterrein. Als ze open zijn, tenminste, want dat is niet zo vaak (vanaf 20 augustus op donderdag-, vrijdag- en zondagmiddag). Wel altijd open is het ‘Bind-buurtbadhuisje’: achter een zware stalen deur schuilt een ruimte van 70 centimeter breed en twee meter diep, versierd met een mozaïek van tienduizend steentjes in rustgevende aardetinten en Marokkaanse patronen. Iedereen mag er gratis en voor niks een douche nemen.
Harderij > Museum der Mensheid
De complete versie van deze wandelroute, die je vindt op volkskrant.nl/ommetjes, vertelt de honderdjarige geschiedenis van de wapen- en munitiefabriek en voert je langs de creatieve ondernemers die onderdak vinden in de monumentale industriële gebouwen. Zoals fotograaf Ruben Timman, die tijdens een reis per nachttrein door Vietnam droomt over Kofi Annan. De toenmalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties leidt hem rond door het Museum der Mensheid, dat volledig vervallen is: er zitten scheuren in de muren, ramen zijn gebroken, lampen doen het niet en er liggen dikke lagen stof op de vitrinekasten. Het lijkt niemand te deren, maar Timman is geschokt door de toestand van het museum – en van de mensheid, want ook veel mensen zijn gebroken. Jaren later is de droom werkelijkheid: in een voormalige staalharderij is het Museum der Mensheid een fototentoonstelling met portretten van mensen uit oorlogs- en conflictgebieden in de hele wereld.
Kogelfabriek > Het Hem
Let op: je hebt nog een week om Chapter 3HREE in Het Hem te bezoeken. De kunsthal in een voormalige kogelfabriek – met 9.000 vierkante meter groter dan het Stedelijk Museum Amsterdam – opende vorige zomer en organiseerde drie succesvolle exposities, maar kwam toen in de problemen. Het Hem moest sluiten vanwege de coronacrisis, mecenas Alex Mulder draaide de geldkraan dicht, de verbouwing door Rem Koolhaas is van de baan en het personeel staat op straat. Dankzij een crowdfundingcampagne is Het Hem tijdelijk weer open, alleen op zaterdag en zondag tot medio november. Restaurant Europa blijft voorlopig dicht, de Dynamic Range Music Bar is naar de huiskamer verhuisd, en het café plus twee vaste installaties (van RAAAF en Levi van Veluw) zijn open en gratis toegankelijk. Kijk voor het programma op hethem.nl. Ga vooral nog even snel voor de betoverende tentoonstelling Chapter 3HREE, samengesteld door stylist Maarten Spruyt, nog te zien t/m 2 augustus 2020.
Chemielab > Lab-44
Na een gedane wandeling is het goed rusten – en dat kan bij de laatste halte op de route. In 2015 is dit voormalig chemisch laboratorium nog een krot. Er zitten gaten in het dak, geen raam is nog heel, de houten constructie is verrot, kortom: de boel staat op instorten. Inmiddels is het pand piekfijn gerestaureerd en is het de culinaire hotspot van het Hembrugterrein. Waar ooit mosterdgas werd geproduceerd, wordt nu sambal met Zaanse mosterd gemaakt. In de laboratoriumkamertjes aan de zijkanten huizen culinaire bedrijfjes als het Ministry of Spicy Affairs en Brouwerij HOOP, maar de grote en hoge ruimte binnen en het riante terras buiten zijn het domein van restaurant Lab-44. Op het menu voor de lunch staan belegde desembroodjes, soepen, salades en kleine gerechtjes om te delen, en voor het diner is er keuze uit pizza, pasta, burgers, steaks en vis. Reserveren aanbevolen.
