Kazachstan had een prima hoofdstad in Alma-Ata, totdat ’s lands leider besloot om te verhuizen naar het 1.200 kilometer verderop gelegen provinciestadje Akmola. In een oogwenk werd een flonkerende hoofdstad uit de steppe gestampt met een nieuwe naam: Astana.
“Wat Astana betekent? Het is het Kazachse woord voor ‘hoofdstad’. Logisch toch?” Nazym, onze gids met groene lokken in haar haar, moet er zelf om grinniken. Want de naam is ook meteen het enige logische aan Astana.
We zijn 97 meter hoog verheven boven Astana in de Bayterek, een monument dat een mythische Kazachse levensboom verbeeldt, met in de kruin het gouden ei van een geluksvogel. Het is een drukte van belang: Kazachen staan in de rij om hun hand in een gouden handafdruk van hun geliefde leider te leggen en een wens te doen, terwijl ze uitkijken op het marmeren presidentiële paleis. De ferme hand waarmee Noersoeltan Nazarbayev al een kwart eeuw het land leidt, blijkt overigens opmerkelijk klein te zijn.
De Kazachse president heeft de absolute macht en zo kon hij eigenstandig beslissen om de hoofdstad te verplaatsen van Alma-Ata in het zuiden naar het dunbevolkte noorden. Over zijn precieze beweegredenen wordt door de bevolking sindsdien driftig gespeculeerd. Volgens de een heeft het te maken met de strategische ligging van de nieuwe hoofdstad ten opzichte van de verschillende stammen, en volgens de ander met de nabijheid van grote buur Rusland, waarmee Kazachstan sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie warme banden onderhoudt.
Astana ligt midden in ’s werelds grootste steppe, omgeven door oneindige leegte, waar het ’s winters 40 graden vriest en altijd waait, heel hard waait
Hoe dan ook, het blijft een onvermoede plek voor een hoofdstad. Astana ligt midden in ’s werelds grootste steppe, waar het ’s winters 40 graden vriest (na het Mongoolse Ulaanbaatar is Astana ’s werelds koudste hoofdstad) en altijd waait, heel hard waait. De dichtstbijzijnde stad van enig formaat ligt uren rijden verderop. Her en der liggen wel wat semi-nomadische steppedorpjes, maar verder wordt de stad omgeven door leegte. Oneindige, eindeloze en onmetelijke leegte.
Toch heerst hier nu een tomeloze bouwdrift: ministeries, paleizen, ambassades, musea, shopping malls en appartementencomplexen worden met tientallen tegelijk uit de grond gestampt. Wolkenkrabbers van beton en staal en glas in de kleuren blauw, groen, geel, koper en goud sieren de skyline, afgewisseld door honderden hijskranen. Aan geld is overduidelijk geen gebrek in het olie- en gasrijke Kazachstan.
Intussen zijn de creatieve Kazachen bijzonder bedreven in het bedenken van bijnamen voor al die nieuwe bouwsels: zo heet de Bayterek-toren ook wel ‘Chupa-Chups’, de Kunstacademie is beter bekend als ‘de voederbak’, het Ministerie van Verkeer wordt aangeduid als ‘de aansteker’ en twee goudkleurige ronde kantoortorens werden officieus omgedoopt tot ‘de bierblikken’.
Babylonië in Kazachstan
Kazachs is de officiële landstaal, maar in het noorden is Russisch de voertaal. Op straat hoor je af en toe mensen een taal spreken die klinkt als Turks – en dat klopt: Kazachs is een Turkse taal, al wordt hij geschreven in het Cyrillische alfabet. Westerse toeristen zijn nog uitzonderlijk in Astana en de menu’s van restaurants zijn dan ook vaak alleen in het Russisch en Kazachs gesteld. Wanhoop niet: er is meestal wel iemand te vinden die een paar woorden Engels spreekt en anders zijn de Kazachen zo hulpvaardig dat je er met handen en voeten ook wel uitkomt.
Centrum van het Nieuwe Oosten
Astana is een geplande stad, net zoals bijvoorbeeld Brasilia en Canberra. En net zoals daar werd ook hier een wereldberoemde architect ingeschakeld om de urbane utopie te realiseren: Kisho Kurokawa, de Japanse meester van het metabolisme, bekend van de Nakagin Capsuletoren in Tokio, Technopolis in Singapore en de uitbreiding van het Van Gogh Museum in Amsterdam. Hij tekende het masterplan van Astana: een 21ste-eeuwse stad op de linkeroever, met als middelpunt de brede en lange Nurzhol Boulevard, die uitkomt bij het presidentieel paleis.
Het symbool van de stad, de Bayterek-toren, werd naar verluidt tijdens een staatsbanket door Nazarbayev zelf geschetst op een servetje, waarna een onbekende Kazachse architect het verder mocht opknappen. Voor andere gebouwen werd een stoet aan beroemde bouwmeesters ingevlogen, zowel uit oost als west. Zo werd het splinternieuwe concertgebouw bedacht door de Italiaan Manfredi Nicoletti en de Nationale Bibliotheek door de Deen Bjarke Ingels.
Twee van de spectaculairste gebouwen zijn van de hand van niet de minste: Lord Norman Foster. Geïnspireerd door de joert van de Kazachse nomaden bouwde hij hier ’s werelds grootste tent. Khan Shatyr (‘tent van de koning’) is een 382 meter hoge constructie van transparant kunststof dat de warmte van de zon absorbeert, zodat het binnen altijd gerieflijk is, ook al vriest het buiten dat het kraakt.
In de Sky Beach Club is het altijd 35 graden, ook al is het buiten min 40, en het zand voor het strand werd geïmporteerd uit de Malediven
Dat komt goed uit, want het gebouw, dat veel wegheeft van een scheefgezakte circustent, doet dienst als winkel- en entertainmentcentrum. Op de vijfde verdieping is het in de Sky Beach Club het hele jaar door 35 graden en het zand voor het strand werd geïmporteerd uit de Malediven. Maar hoe futuristisch het gebouw van buiten ook is, het interieur stelt teleur: een ordinair en schreeuwerig winkelcentrum.
Bij Fosters andere bouwwerk in Astana is dat precies andersom. Het piramidevormige Paleis voor Vrede en Verzoening oogt van buiten relatief bescheiden, maar is van binnen verbluffend. Eens per drie jaar wordt hier een congres voor religieuze wereldleiders gehouden, daarbuiten zijn bezoekers welkom op een van de frequente rondleidingen.
De entree is via de ondergrondse verdiepingen van pikzwart graniet, zodat het contrast groot is zodra je bovengronds komt, in het tientallen meters hoge atrium van hemels wit marmer. Via de groene binnentuin erboven bereikt men de congreszaal in de top van de piramide, waar de religieuze leiders delibereren onder de gebrandschilderde duiven van glaskunstenaar Brian Clarke. In architectonisch opzicht is dit misschien wel het interessantste en vernuftigste gebouw van Astana.
Op bezoek bij Norman Foster
Khan Shatyr (Turan Avenue) is dagelijks geopend van tien tot tien. Een entreekaartje voor de Sky Beach Club kost 6.000 tenge (€ 15). Interessanter, vooral voor architectuurliefhebbers, is een bezoek aan het Paleis voor Vrede en Verzoening (10-19:30u, Tauelsizdik Avenue). Alleen toegankelijk met een gegidste rondleiding van een half uur, ook in het Engels, voor 600 tenge (€ 1,50).
Astana’s Werelderfgoedsteppe
Astana ligt midden op ’s werelds grootste steppe: de Euraziatische steppe, een onmetelijke vlakte van groen en geel grasland, die zich uitstrekt van de Hongaarse poesta’s tot in Korea. Op drie uur rijden van de stad (voor Kazachse begrippen is dat om de hoek) ligt het nationale park Korgalzhyn, dat vanwege de bijzondere biodiversiteit genoteerd staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco.
Hier wordt het geel en groen van de steppe afgewisseld door het blauw van een reeks meren in verschillende variaties van zoet, brak en zout. In dit waterrijke gebied leven steppewolven, bobakmarmotten en roze flamingo’s – de noordelijkste flamingokolonie ter wereld – plus ernstig bedreigde diersoorten als de Siberische witte kraanvogel (waarvan er nog slechts een paar duizend resteren), de kroeskoppelikaan, de witbandzeearend en de saiga, een kleine antilope met een slurfachtige snuit die vernuftig het steppestof uit de lucht filtert.
In april staat de steppe in bloei met miljoenen fleurige wilde tulpen, het flamingoseizoen duurt van april tot september en in september strijken enorme vluchten trekvogels neer, die hier uitrusten tijdens de trek vanuit Zuid-Azië, Europa en Afrika naar hun Siberische broedplaatsen. In de winter, als steppe en meren stijf bevroren zijn, geven de Kazachen zich over aan hun favoriete winterpret: wakvissen.
Vanwege de uitgestrektheid van het park en de grote afstanden tussen de verschillende meren is dit geen natuurpark om op eigen houtje te verkennen. Ga op pad met een gids die Engels spreekt en de weg weet en huur ook eens een ranger van het nationale park in, die alles kan vertellen over de bijzondere natuur – zij het hoogstwaarschijnlijk alleen in het Russisch, maar dan kan de gids dus als tolk fungeren.
Erg afwisselend is het landschap tijdens de rit naar Korgalzhyn niet. Her en der ligt een gehucht van een paar huisjes en met een beetje geluk ontmoet je een shaban, de steppevariant van de cowboy. Maar de leegte van de steppe vormt een prachtcontrast met de flonkerende skyline van Astana en maakt eens te meer duidelijk dat dit een bizarre locatie is voor een hoofdstad. Alleen al daarom is een trip naar Korgalzhyn fascinerend en warm aanbevolen.
Doe-het-zelf-excursie
De toeristische infrastructuur van Astana is belabberd en de lokale reisbureautjes zijn onbetrouwbaar. Zelf een excursie naar Korgalzhyn organiseren is echter goed te doen. Charter een auto met chauffeur (ca. 90 euro per dag) naar het dorpje Korgalzhyn. Verblijf in het pension van Kenje en Timur Iskakov (ca. € 22 p.p.p.n. incl. maaltijden; tel. +7 701 622 4800, e-mail) en huur Timur, die een beetje Engels spreekt, in als gids.
Terug naar de Sovjet-Unie
Verwacht in Astana geen fascinerende historie of majestueuze klassieke gebouwen: de stad is niet ouder dan een oogwenk in de wereldgeschiedenis – maar wel een oogwenk met veel naamwisselingen en een paar zwarte bladzijden.
In 1830 werd hier aan de rivier Isjim door Siberische kozakken een fort gesticht: Akmoly, wat niet veel later Akmolinsk werd. De eerste groeistuip kwam toen hier in 1937 een concentratiekamp werd gesticht voor de vrouwen en kinderen van de mannen die door Josef Stalin tot ‘volksvijanden’ waren bestempeld en in een goelag belandden.
De eerste groeistuip kwam toen hier een goelag werd gesticht voor de vrouwen en kinderen van de mannen die Stalin tot volksvijand had verklaard
Stalins opvolger, Nikita Chroesjtsjov, had vanaf 1960 andere plannen met Akmolinsk: als epicentrum van zijn Maagdelijke-grondencampagne. Met dit megalomane landbouwproject wilde de Sovjetleider de VS aftroeven als producent van graan, vlees en zuivel. Ruim 40 miljoen hectare steppe werd gecultiveerd tot landbouwgebied. De regio werd de graanschuur van de Sovjet-Unie en Akmolinsk werd omgedoopt tot Tselinograd: Stad van de Maagdelijke Gronden.
Na de ontmanteling van de Sovjet-Unie kreeg de stad haar oude naam terug: Akmola, zoals de omringende oblast ook nu nog heet. Eind 1997 werd het de hoofdstad van Kazachstan en volgde de laatste naamwisseling. Er woonden toen 300.000 mensen, inmiddels zijn dat er 800.000 en in 2030 zal Astana naar verwachting 1,2 miljoen inwoners tellen.
Wie een indruk wil krijgen van het oude Akmola moet naar het stadsdeel Saryarka op de rechteroever van de Isjim, ook wel aangeduid als het ‘historische’ deel – al mag dat met een flinke korrel zout worden genomen. Rond het Museum van de Eerste President van de Republiek Kazachstan (het voormalige presidentiële paleis, nu een museum) en Abay Avenue wemelt het van de betonnen woonblokken, weidse pleinen met fonteinen en standbeelden, en grootse postmodernistische gebouwen, zoals het oude congrescentrum.
Nostalgisch logeren in Astana
Hotel Tourist (2pk va. € 42) teleporteert je linea recta retour naar de Sovjettijd. Het opende in 1987 als het grootste en modernste hotel van de Kazachse Socialistische Sovjetrepubliek, compleet met café-restaurant, biljartzaal, sauna, kapsalon, souvenirwinkel, reisbureau en 161 kamers. De ingrijpendste verandering sindsdien: er is wifi geïnstalleerd. Maar reken er niet op dat het werkt – ook dat past bij de Sovjetnostalgie.
Energie van de toekomst
Astana maakt zich klaar voor de grootste toeristeninvasie in de geschiedenis van Kazachstan: twee miljoen bezoekers worden verwacht op de Expo 2017, die tezamen zo’n vijf miljoen bezoeken zullen brengen. De ‘energie van de toekomst’, dat is het thema van deze gespecialiseerde wereldtentoonstelling. Tamelijk bijzonder in een land dat zijn rijkdom dankt aan fossiele brandstoffen, maar een groene toekomst tegemoet gaat.
Niettemin werd een karrenvracht oliegeld aangewend om aan de rand van de stad een nieuwe wijk uit de grond te stampen, ontworpen door het gevierde Amerikaanse architectenbureau Adrian Smith + Gordon Gill. Het centrale paviljoen is een 80 meter hoge glazen bol, uiteraard de grootste ter wereld, met onder meer een museum van de toekomst. Daaromheen bevinden zich de landenpaviljoens, waar zo’n 90 landen, inclusief Nederland, hun visie op het thema zullen geven.
En dat thema wordt reuze serieus genomen: het terrein is omringd door windmolens en de daken zijn bedekt met zonnepanelen, zodat de Expo geheel op groene stroom zal draaien. Ook in een ander opzicht is de aanpak van Astana duurzaam: als de wereldtentoonstelling voorbij is, krijgen alle gebouwen in het expodorp een andere bestemming: de tijdelijke hotels worden sociale woningbouwcomplexen, de landenpaviljoens gaan dienstdoen als financieel centrum en de flonkerende bol wordt een wetenschapsmuseum.
Modern logeren in Astana
Met stip het best gewaardeerd op TripAdvisor en door ons gecheckt: viersterrenhotel Hilton Garden Inn (2pk va. € 140) is centraal gelegen op de linkeroever, op loopafstand van shopping mall Khan Shatyr en Nurzhol Boulevard met de belangrijkste toeristische attracties. Westers comfort, ruime en schone kamers, uitgebreid ontbijt, vriendelijk personeel en gratis wifi.
