Nieuwsbrief

Goed wonen

Wandel door de utopische tuinstad van bouwmeester Cornelis van Eesteren

De Grote en Kleine Verfdoos van architect Allert Warners • Beeld: Sander Groen

Reis deze zomer door Nederland met de Volkskrant. Wekelijks een nieuwe themaroute met audiotour voor liefhebbers van kunst, cultuur en architectuur. Wandel met reisjournalist Sander Groen door een levend openluchtmuseum in Amsterdam-West: Tuinstad Slotermeer.

Architect en stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren is hoofd Stadsontwikkeling van de Dienst der Publieke Werken bij de Gemeente Amsterdam, als hij in de jaren 30 van de vorige eeuw het Algemeen Uitbreidingsplan (of AUP) ontwerpt. In Amsterdam-Noord verrijst de Molenwijk, in Oost Tuindorp Frankendael, in Zuid de Prinses Irenebuurt en in West Bos en Lommer. Maar het meest ambitieus zijn de Westelijke Tuinsteden, aan de andere kant van de Ringspoorbaan.

Om de laaggelegen Sloterdijkermeerpolder op te hogen wordt een gigantisch gat gegraven: de huidige Sloterplas, die je achter het museum kunt zien liggen. Daaromheen worden vijf woonwijken gegroepeerd: Slotermeer, Geuzenveld, Slotervaart, Overtoomse Veld en Osdorp. Niet Plan Zuid, Plan West, Amsterdam-Noord, de Oostelijke Eilanden of de Bijlmer, maar het AUP is het grootste stadsuitbreidingsproject uit de geschiedenis van Amsterdam: in één klap komen er 53.655 woningen bij.

Startpunt van de wandelroute: het Van Eesterenmuseum • Beeld: Sander Groen

Waar Amsterdam Nieuw-West
Wat Architectuur
Hoe Wandelroute
Afstand 8 kilometer
Duur 3 uur

Nou ja, in één klap; het AUP komt er niet zomaar. Van Eesteren ontwerpt het plan in 1934, het jaar erop neemt de gemeenteraad het aan, in 1939 wordt het bij Koninklijk Besluit bekrachtigd, en dan… breekt de oorlog uit. Pas in december 1951 wordt de eerste paal geslagen, maar dan gaat het snel. Nog geen jaar later, in oktober 1952, opent koningin Juliana de eerste Amsterdamse tuinstad buiten de Ringspoorbaan. Dat is de tienduizend woningen tellende Tuinstad Slotermeer.

Van Eesteren ontwerpt de nieuwe wijken in de stijl van Het Nieuwe Bouwen, met vooral laagbouw in stroken, en daartussen veel groen en recreatievoorzieningen. Licht, lucht en ruimte: ook de gewone man mocht Goed Wonen. De Westelijke Tuinsteden vormen nu een openluchtmuseum van de stedenbouwkundige idealen van toen. Het Van Eesterenmuseum biedt hier aandacht aan, met een binnenmuseum aan de Sloterplas, een museumwoning in jaren-50-stijl en rondleidingen door het buitenmuseum.

De Bananenbrug van Piet Kramer • Beeld: Sander Groen
Pierenbadje in het Gerbrandypark van Aldo van Eyck • Beeld: Sander Groen
Dokterswoning en Westereindflat van Jan Rietveld • Beeld: Sander Groen

Deze wandelroute voert in twee tot drie uur langs de architectonische hoogtepunten van Tuinstad Slotermeer: de Bananenbrug van Piet Kramer, het Schip van Dirk Slebos, bejaardenbungalows en atelierwoningen van Jan Rietveld, het villastraatje uit De oesters van Nam Kee, een pierenbadje van Aldo van Eyck, De Verfdoos van Allert Warners, kerken en scholen voor alle gezindten en het enige Rijksmonument in de wijk: de Westereindflat alias de ‘Hunkerbunker’. Hieronder een voorproefje; de volledige route vind je in de bijbehorende audiotour.

Fietsroute met audiotour
Reisjournalist Sander Groen stippelde een fietsroute uit langs 20 architectonische hoogtepunten in Tuinstad Slotermeer. Startpunt is het Van Eesterenmuseum, eindpunt is Hotel Buiten met een terras aan de Sloterplas. Neem je oortjes of koptelefoon mee, want de 8 kilometer lange wandelroute is te volgen met een gratis audiotour. Scan de onderstaande QR-code met je mobiele telefoon of bekijk de audiotour op izi.travel.

Het Schip van Slebos • Beeld: Sander Groen

Het Schip van Slebos

Verderop langs de route staat de Bananenbrug van Piet Kramer, de bekendste bruggenbrouwer van Amsterdam. De Noordzijde van de Sloterplas wordt daarentegen ontworpen door zijn opvolger bij Publieke Werken. Met die wisseling van de wacht maakt het expressionisme van de Amsterdamse School plaats voor het modernisme van Het Nieuwe Bouwen. Dirk Slebos ontwerpt hier een strak wit paviljoen met café, een panoramaterras met stippen, hoge kademuren langs een brede wandelboulevard, een plezierhaven en een openluchtzwembad. Vanaf de overkant van de Sloterplas doet het ensemble denken aan een binnenvaartschip, vandaar die bijnaam: het Schip van Slebos.

Als Amsterdammers vanuit het centrum hierheen fietsen, is dit het eerste wat ze zien van de Westelijke Tuinsteden. De Noordzijde moest grootsteedse allure krijgen. Daarom komen hier drie torenhoge galerijflats – voor die tijd reuze modern en mondain. Architect is Piet Zanstra, bekend van de Europarking aan de Marnixstraat, vanwege de spiraalvormige op- en afritten ook wel ‘de billen van Zanstra’ genoemd, en van het Maupoleum aan de Jodenbreestraat, ‘het lelijkste gebouw van Amsterdam’ dat in de jaren 90 wordt gesloopt. Zijn bekendste bouwwerk, een blok atelierwoningen in de Rivierenbuurt, krijgt als toonbeeld van Het Nieuwe Bouwen juist de status van Rijksmonument.

Dokterswoning aan de Burgemeester Eliasstraat van architect Bernard Bijvoet • Beeld: Sander Groen

Het villastraatje

‘De Kooijmannetjes, Burgemeester Eliasstraat 3, Amsterdam-Slotermeer. De werkster op vrijdagochtend. Het was een straatje met vijf villa’s, de enige villa’s in de buurt. Het woord villa wekt misschien wat te hoge, Gooise verwachtingen voor de robuuste, rechttoe rechtaan huizen van twee verdiepingen met platte daken. Bij villa denk ik aan een rieten dak of een knerpende oprijlaan en niet aan een stenen doos met ramen. Maar het waren vrijstaande huizen. Met een aardige tuin voor en achter. Op nummer 1 woonde een tandarts, op nummer 5 een gast die een spelletje met gekleurde balletjes voor de televisie presenteerde. Op de hoek woonde een aannemer in ruste en zijn vrouw.’ Aldus de 18-jarige Berry, de ik-figuur in Kees van Beijnums roman De oesters van Nam Kee.

Tuinstad Slotermeer biedt fatsoenlijke huisvesting voor de gewone man, maar Van Eesteren beseft dat de lokale dokter, ondernemer en dominee wat meer op stand willen wonen. Van de vijf villa’s is die op nummer 1 het meest karakteristiek. De dokterswoning met praktijk is ontworpen door Bernard Bijvoet, bekend van het Okura Hotel, compagnon van Jan Duiker en bewonderd door Le Corbusier. De villa telt 7 kamers en 249 vierkante meter woonoppervlak en staat op het moment van schrijven te koop voor 1.150.000 euro.

De Grote en Kleine Verfdoos van architect Allert Warners • Beeld: Sander Groen

Grote en Kleine Verfdoos

Het lijkt wel een Mondriaan-schilderij in 3D, deze Verfdoos van architect Allert Warners. Hier aan de Slotermeerlaan staat de Grote Verfdoos van vijf verdiepingen, om de hoek aan de Lodewijk van Deysselstraat de Kleine Verfdoos met eveneens vijf verdiepingen. Het verschil zit ’m dus niet in de hoogte, maar in de lengte. In de plinten zijn winkelruimtes, de woningen zijn op de verdiepingen erboven, die rusten op betonnen pijlers. Kunstenaar Josef Ongenae ontwerpt de vlakverdeling van glanzende rode, blauwe, gele, zwarte en witte panelen. In de loop der decennia vervagen de kleuren, vergaat de glans en verrommelen de gevels, bij een intensieve renovatie in 2009 worden de Verfdozen in oude luister hersteld.

De beide gebouwen met hun ruime doorzonwoningen zijn in 1956 zo vooruitstrevend dat architecten, studenten en liefhebbers uit de hele wereld komen kijken. Het jaar erop bouwt Warners vier gelijkaardige blokken in Zuid die naar hem vernoemd worden – de Warnersblokken – en tezamen Rijksmonument zijn. Gek genoeg schopt het oorspronkelijke complex het slechts tot gemeentelijk monument. Dat laat onverlet dat dit een van de architectonische topstukken van Tuinstad Slotermeer is.

Eindpunt: Hotel Buiten heeft een terras aan de Sloterplas • Beeld: Sander Groen

PRAKTISCHE INFO
Reis
Het startpunt van de wandelroute is bereikbaar met tram 7 of 13, of met metro 50 of 51, of via treinstation Sloterdijk en OV-fiets; ns.nl, gvb.nl, ov-fiets.nl
Doe
Bezoek voor of na de wandeling het Van Eesterenmuseum (do-zo 12-17u) en boek een rondleiding door de Museumwoning (do-zo om 14:30u); vaneesterenmuseum.nl
Drink
Halverwege de wandeling is het door buurtbewoners gerunde Café Westside en de laatste stop is Hotel Buiten met terras aan de Sloterplas; westsideslotermeer.nl, hotelbuiten.nl
Lees
Bij Uitgeverij Thoth verscheen over het AUP het stoeptegeldikke koffietafelboek De Nieuwe Grachtengordel van Vincent van Rossem et al., € 49,90; thoth.nl

Gratis nieuwsbrief
Wil jij mijn reisreportages gratis in je mailbox? Ik stuur je graag eens per kwartaal mijn nieuwsbrief.